سعید حوا: دعوتگری ربانی و احیاگر مفاهیم قرآنی

نوشته: عبدالقدیر صالحی

حرکت ها و جماعت های زیادی است که با اندیشه ها و راهکارهای اصلاحی خود بر انسان ها اثر گذاشته و نیروها و استعدادهایی را با خود و اندیشه های خویش همسو کرده است؛ اما نادر کسانی در میان حرکت های اسلامی هستند که بعد از وارد شدن در کاروان دعوت اسلامی، قافله سالار دعوت و تربیت شدند و توانستند پرچمدار اندیشه های ناب و افکار انسانی باشند که استاد سعید حوا دعوتگر، عالم، عارف، اندیشمند، نویسنده و مجاهد سوری از همان نوادر ناب به شمار می رود!

این مرد بزرگ در سال 1935م در یک منطقه ی فقیر نشین از شهر حمات  سوریه متولد شد. مادرش را در خرد سالی از دست داد و پدرش، محمد دیب نیز به اتهام قتل در زندان به سر می برد. سعید حوا کودکی را تحت سرپرستی کاکا و مادر بزرگش که به آموزش او بسیار توجه داشت، سپری نمود. سعید پس از آزادی پدر، از رفتن به مکتب بازماند تا با او در تأمین معیشت همکار باشد؛ اما در سن یازده ساله گی در مکتب شبانه تحصیلات ابتدایی خود را کامل کرد.

سعید از کودکی به مطالعه علاقه ی فراوان داشت و همین امر او را در نگارش چنان توانمند ساخت که آموزگارانش را در مکتب به تعجب وا می‌داشت. او درکنار درس های مکتب همراه برخی دوستانش به حفــظ و تـلاوت قرآن کریم می پرداخت، طوری-که بیشتر قرآن کریم را تا پایان دوره ی مکتب حفظ نموده بود و در همین دوران با محمد حامد (وفات1969م) که شیخ طریقه ی نقشبندی، مفتی و خطیب شهر حمات و از پایه‌گذاران حرکت اخوان المسلمین در این شهر بود، آشنا شد. شیخ حامد در تکوین دیدگاه‌های دینی و اعتقادی سعید بسیار نقش داشت، چنان‌که در خاطرات خویش از رابطه ی روحی عمیق با شیخ حامد و تأثیر فراوان او سخن گفته است.

باید خاطر نشان کرد که ارتباط با الله تعـالی و ربانیــت تأثیــر مستقیمی بر دست آوردها، نفوذ در قلب ها و موفقیت های فراوان دعوتگران داشته و اگر زنده گی هر یک از رهبران دل آگاه و مصلحان گذشته و معاصر را که توانستند شجره ی طیبه دعوت را همیشه سبز و خرم نگهدارند، مطالعه کنیم؛ می بینیم که ارتباط راستینی با پروردگار خویش داشته اند و از همین رهگذر بوده است که می توانستند استعدادها را جذب و در راستـای منافع اندیشه های اسلامی به حرکت در آورند. هر چند در دوران نو جوانی سعید حوا، بازار جریان های کمونیستی و نشنلیستی و سکولر گرم است و او شاهد فعالیت‌ها و مبارزات سیاسی پدر و کاکایش با احزاب سیاسی سوریه می باشد؛ اما شیخ محمد حامد عالم ربانی و دعوتگر پرجاذبه می تواند با کشش های معنوی و منطق ربانی خویش، سعید را جانب جماعت اسلامی اخوان المسلمین بکشد که سعید از این تحول به عنوان انقلابی در زنده گی خویش یاد کرده است.

سعید بعد از پیوست به جریان اسلامی اخوان المسلمین در سوریه می تواند به ‌سرعت سلسله ‌مراتب تربیت اخوان را طی نموده و از یک عضو عادی در این جریان به عنوان مسوول گروه دانش آموزی اخوان در شهر حمات ارتقاء نماید و در بسیاری از تظاهرات و اجتماعات آنان سخنرانی نماید.

از آنجایی که اخوان، رشد افراد را در زمینه های مختلف تربیتی و علمی و تنظیم ایشان را در قالب یک جماعت منسجم و صالح از اساسات کار خویش می داند؛ سعید حوا نیز به عنوان عضو ارشد این جماعت به سمت مدارج بلند علمی گام می نهد و در سال 1956م به قصد یادگیری فقه اسلامی، به دانشکده ی اصول دین پوهنتون دمشق نزد دانشمندان بزرگی چون مصطفی سباعی، محمد مبارک، مصطفی زرقا، معروف دوالیبی و… به کســب معــرفت می پردازد در همان سال موفق به حفظ کل قرآن-کریم نیز می شود.

سر انجام سعید حوّا در 1961م از پوهنتون دمشق فارغ و برای مدتی به‌ عنوان معلم تعلیم و تربیت اسلامی در مکاتب حمات مشغول به‌ کار شد و همزمان به ایراد سخنرانی در نمازهای جمعه و برگزاری مجلس درس در مساجد نیز می‌پرداخت. سعید حوا در سال 1963م  به عسکری جلب شد و پس از اتمام دوره ی خدمت مدتی سپری شده بود که در قیـام مسلحانه ی  مردم حمات علیه حزب حاکم بعث که دین ستیز بود و مخالف شعایر اسلامی، شرکت جست؛ هرچند با درگیری مسلحانه موافق هم نبود. به هر حال این درگیری تقریباً بعد از یک ماه به شکست مواجه شد، سعید نیز در لیست متهمین قرار داشت که با جمعی از همرزمانش به عراق و پس از چهل روز به اردن گریختند و سر انجام با اعلام عفو عمومی حکومت، به حمات بازگشتند.

سعید حوّا پس از بازگشت به سوریه ازدواج کرد و صاحب سه پسر و یک دختر شد. او به مدت دو سال دیگر به تدریس ادامه داد و در این مدت به تدوین برنامه های تربیت اخوانی و اجرای دوره‌های آموزشی آنان نیز مشغول بود و بعد از تبعید عبدالکریم عثمان، رهبر اخوان در حمات به عربستان، سعید حوّا در سی‌سالگی به نیابت رهبری اخوان منصوب شد تا این که با ایجاد محدودیت‌های حکومت برای آنان، او نیز به عربستان سعودی مهاجرت کرد. پس از سفر وی، حکومت همه رهبران و سران اخوان را در سوریه زندانی کرد. وی به مدت پنج سال (1971-1966م) نیز در آنجا به تدریس ادبیات عرب و حدیث و اصول ‌فقه در مؤسسات علمی و نیز مدارس مشغول بود و در همین سال‌ها مجموعه ی سه‌ جلدی اصول خویش تحت عناوین: (الله، الرسول، و الاسلام) را تألیف و منتشر کرد. سعید حوا در میان رهبران اخوان به عنوان یک مربی، مفکر و دانشمند، در تمام میدان ها توفیق رفیقـش بوده و از بزرگ ترین شاهکارهایش در میدان دعوت و تربیت این است که در میان سال های 1968 و 1971 سلسله ی کتاب هایی را زیر عنوان (جندالله ثقافة و اخلاقاً و جندالله تخطیطاً و تنظیماً و تنفیذاً) نگاشت که انتشار این مجمـوعه ی گران بها او را به دانشمند، دعوتگر و اندیشمندی جهانی مشهور ساخت.

سعید حوی با روی کار آمدن حافظ اسد در سال 1971 اجازه یافت به سوریه بازگردد و طبیعی بود که با بازگشت حوّی به سوریه، در انتخابات شورای رهبری اخوان در حمات برگزیده شود. وی به سازماندهی مجدد شاخه ی اخوان در حمات پرداخت و در عین حال در مسایل ملی نیز تلاش‌های وی با توفیق همراه بود، طوری که قانون اساسی پیشنهادی حافظ اسد در سال 1973م، که ظاهری سکولار داشت، با واکنش‌های جدی از سوی اسلام‌گرایان در سوریه مواجه شد. سعید حوّی باور داشت تنها با اتکا به علمای سوریه می‌توان رژیم را وادار به تجدید نظر در این زمینه کرد. بنا بر این بیانه یی علیه قانون اساسی پیشنهادی نوشت که اکثر علمای حمات و برخی شهرهای دیگر آن را امضاء کردند. این امر که با تظاهرات و اعتراضات عمومی در حمات و دیگر شهرهای سوریه همراه شد، حافظ اسد را نا چار ساخت تا در قانون اساسی تغییر ایجاد کند هر چند در پی این ماجرا، حوّی به جرم مشارکت در فعالیت علیه قانون اساسی بازداشت و به 5 سال زندان (1978-1973م) محکوم شد. او در این پنج سال به آموزش فقه و تفسیر به دیگر زندانیان پرداخت و بزرگ ترین شاهکار عمرش را نیز که همانا (الاساس فی التفسیر) باشد در یازده جلد تألیف و نظریه ی انســـجام و یک پارچه گی آیات و سوره های قرآن کریم را در این کتاب خود به عنوان یک واقعیت و در عین حال یک نظریه جدید و منسجم به اثبات رسانید.

سعید حوّا در سال 1978م، همزمان با انتخابات ریاست جمهوری، از زندان آزاد شد و دو ماه بعد از سوریه به قصد عمره خارج شد و سپس در اردن ساکن شد و دیگر به سوریه باز نگشت. در اردن وقت خویش را به تألیف کتاب اختصاص داد و دو کتاب »تربیتنا الروحیة و المدخل الی دعوة الاخوان المسلمین« را نگاشت. همچنین تفسیری را که در زندان نوشته بود، بازنویسی کرد. گویا او نقشی محوری در انتشار نشریه ی »النذیر« که ارگان رسمی اخوان المسلمین در اردن منتشر می‌کرد، نیز داشت. وی در این مدت به کشورهای مختلف عربی و اروپایی و آمریکا سفر و در مراسم مختلف سخنرانی می‌کرد.

سعید حوّا از اعضـای شورای رهبــری اخوان المسلمین نیز بود و در فعالیت های اخوانی مشارکت جدی داشت تا این که سرانجام به سبب بیماری از این سمت استعفا کرد. سال‌های پایانی حیات سعید حوّا توأم با درد و بیماری بود و سرانجام به سال 1989م به عمر 54 ساله گی در عمان درگذشت.

علامه سعید حوّا فردی خوش خلق، متواضع و اهل زهد و پرهیزکاری بود و از این‌رو مورد ستایش دوستانش قرار گرفته و اشعاری در رثایش سروده‌اند. سعید حوّی از احیاگران مسلمان در دوران معاصر محسوب می‌شود. وی همچون اندیشمندان مسلمان معاصر خود، معتقد بود که فساد جامعه ی اسلامی را فراگرفته و سببش این است که مسلمانان غالباً نسبت به آموزه‌های دینی خویش ناآگاهند و از این‌رو در جستجوی بدعت‌هایی هستند که  وارد دین شده است. دیدگاه وی درباره ی احیاگری اسلامی مبتنی بر آموزه‌های اخوانی و طریقه ی نقشبندی است، به همین سبب وی مفهومی تازه به نام »ربانیه« را عرضه کرده است. به نظر او ربّانی، صوفیِ عالم وارث میراث سلف است که وقتی به این مقام رسید باید پا به عرصه ی عمل و تبلیغ بگذارد.

بزرگ ترین دست آوردهای سعید حوا:
در کنار فعالیت های علمی و دعوی و تربیتی سعید حوا، نگارش الأساس فی التفسیر در یازده جلد، از بزرگ ترین کارهای ارزشمنـــدی است که این بزرگ مـرد در زنده گی قرآن محور خویش انجام داده است. البته بعید نیست از کسی که از عنفوان جوانی با قرآن انس و الفتی خالصانه دارد و تمام آیات پروردگار خویش را در دل می نشاند و همزمان به تفکر در مفاهیم قرآنی و اسرار ارتباط آیات و سوره‌های قرآن می پردازد، گنجینه هایی را از بحر بی کران قرآن کشف نماید!

سعید حوا اکثر اوقات در مجالس تفسیر قرآن شرکت می‌جست و از محضر اساتید بسیاری بهره و همراه تعدادی از دوستان و همفکران خویش جلسات مطالعه و بحث قرآنی تشکیل می‌دادند و در این جلسات پس از قرائت چند آیه از یک سوره، درباره ی واژگان، مفاهیم، احکام فقهی و مباحث اخلاقی طرح شده در این آیات مباحثه می‌کردند. همچنان سعید حوّا در دوران زندان سختی‌ها و رنج‌ها را با حفظ و تدبر در قرآن مرحم می‌نهاد و از فرصت و فراغتی که برایش فراهم شده بود، برای تأمل، نظریه‌پردازی و نگارش تفســیر قـرآن بهره می گرفت که حاصل آن کتاب الأساس فی التفسیر بود.

این کتاب مهم‌ترین و اثرگذارترین اثر سعید حوّا محسوب می‌شود. از آنجا که در این تفسیر، نظریه‌ی ويژه و جامع در باب انسجام مضموني و وحدت سوره‌هاي قرآن عرضه شده، توجه بسیاری از قرآن‌پژوهان را به خود جلب کرده و چندین رساله ی دانشگاهی در باب روش تفسیری او نگاشته شده است.

ثابت ساختن وحدت و انسجام در میان آیات و سوره های قرآن کریم، از بزرگ ترین اهداف و انگیزه های سعید حوی در تالیف الاساس می باشد طوری که خود در مقدمه ی این اثر گران بها درباره ی اهمیت این موضوع گفته است:

»علما درباره پیوند میان آیات یک سوره و ارتباط سوره‌های قرآن و سیاق قرآن به ابهام سخنانی گفته‌اند… ولی تا آنجا که من می‌دانم کسی درباره ی این مسایل به‌ طور مبسوط و جامع سخن نگفته است… این در حالی است که در دوران حاضر بحث درباره این مسأله از موضوعات اساسی [در تفسیر قرآن] به ‌شمار می‌رود«. (حوّی، الأساس فی التفسیر، 1/9)

به گفته ی او بسیاری به مسأله ی وحدت قرآن پرداخته‌اند و تألیفات فراوانی نیز در این باره نوشته شده است، اما توجه آنان بیشتر معطوف به مناسبت یک آیه در سوره یا تناسب آخر یک سوره با آغاز سوره ی بعدی بوده است. از این رو، سعید حوّا نظریه ی وحدت قرآن را شاخصه ی اصلی تفسیر خویش برشمرده و بر آن بوده است تا به مدد طرح نظریه ی وحدت قرآن، علاوه بر اصلاح خطاهای فراوان در این باره، به مسایل و پرسش‌های دیگری نیز پاسخ دهد که در مقدمه ی تفسیر به آن ها اشاره کرده است مانند: بیان اعجاز قرآن در قسمت وحدت موضوعی و در ضمن رد شبهات خاورشناسان درباره ی وحدت و ترتیب قرآن که وحدت موضوعی در قرآن را انکار می کنند و گمان می کنند که آیات قرآن عموماً پیوندی با هم ندارند.

و در نهایت سعید حوا دیدگاهی جامع برای فهم قرآن را با استمداد نظریه ی وحدت قرآن عرضه داشته و از طریق شناخت سیاق آیات و مقاصد سوره‌ها و پیوند آن ها به سیاق قرآنی فهم ویژه‌ای از آیات قرآن به ‌دست داده است و وحدت موضوعی قرآن کریم را در سطح سوره ها و هم آیات قرآن کریم ثابت و خدمت بزرگی را در راستای مفاهیم قرآنی برای امت اسلامی تقدیم نموده روحش شاد و یادش گرامی و راهش پر رهرو باد!

منابع و مأخذات:
1.  (سعید حوّی، هذه تجربتی و هذه شهادتی، /119)
2.  (سعید حوّی، الأساس فی التفسیر،11/6252-6251)

با تشکر از وبسایت اصلاح آنلاین