نویسنده: طلال مشعل
مترجم: فهیم عمر
گفتگو یکی از ارکان اساسی دعوت اسلامی است، زیرا دعوت اسلامی استوار بر گفتگو با مخالفین و قناعت دادن آنان با حجت و منطق است. جز این نیست که دعوت اسلامی آمده است تا برای همه مردم حق آزادی برای پذیرش عقیدۀ اسلامی بدهد، پس برای پذیرش اسلام هیچ اجباری درکار نیست تا زمانی که قناعت کامل برای پذیرفتن آن حاصل نشود. الله متعال در این مورد میفرماید: ” وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ ۖ فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ ” (الکهف – 29)
ترجمه: وبگو دین حق همان است که از جانب پروردگار شما آمد، پس هرکه میخواهد ایمان آرد وهرکه میخواهد کافر شود.
نباید فراموش کنیم که وظیفۀ دایمی یک مسلمان رهنمایی مردم به سوی حق و راه درست، با حکمت و موعظۀ حسنه است تا همینکه نور اسلام وارد قلب های مخالفین گردید به وسیله همین نور قلوب شان به روی هدایت بازگردد و اسلام به شکل کامل وارد آن گردد.
گفتگو در اسلام دارای ضوابط، احکام و آداب خاص است، چنانچه شایسته است گفتگو استوار بر حکمت و موعظۀ حسنه است، و درست نیست که بحث و گفتگو شتاب زده و خارج از چوکات حکمت و ضوابط شرعی باشد، که در اینصورت نتیجه برعکس شده و ثمری از آن حاصل نمیشود.
همچنان لازم است که بحث و گفتگو با استفاده از اسلوب درست و زیبا و دور از سختگیری و ایجاد ترس و شک باشد. الله متعال در تایید این شیوه چنین میفرماید: ” ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ” ( النحل – 125)
ترجمه: (مردم را) با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن، و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث ( و مجادله) بپرداز، یقیناً پروردگارت به کسانی که از راه او گمراه شده اند و نیز به راه یافتگان داناتر است.
پس اکنون باید بدانیم که بحث و گفتگو چه جایگاهی در شریعت اسلامی دارد؟ چگونه ممکن است به یک گفتگوی سالم و منطقی دست یابیم؟ و ضوابط و اصول گفتگو با دیگران چگونه است؟
تعریف بحث و مناقشه
مناقشه (به معنی واقعی آن) عبارت از گفتگوی آرام و مستقیم میان دوگروه از اشخاصی است که نسبت به موضوعی باهم اختلاف نظر دارند، که باید به صورت آرام و منطقی، بدور از تعصب و تنگ نظری طوری که احترام طرف مقابل حفظ شود، صورت گیرد.
و باید که هدف از مناقشه، رسیدن به حقیقت بوسیله تبادل افکار و اندیشه ها باشد، و نیز باید کمک و همکاری میان جانبین صورت گیرد تا دست یابی به یک حقیقت واضح و آشنایی با آن و تفاصیل آن میسر گردد.
قرآنکریم با استفاده از لفظ مجادلۀ نیکو، به یک مناقشه سازنده میان دوگروه مخالف اشاره کرده است:
” وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ “
ترجمه: (و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث ( و مجادله) بپرداز)
اهمیت گفتگو در اسلام
اسلام نسبت به موضوع ” بحث و مناقشه ” اهمیت و اولویت خاص بخشیده است، و چنان که گفته شد هدف از بحث، گفتگو و مناقشه میان اشخاصی است که در فکر یا بعضی موضوعات دیگری باهم اختلاف نظر دارند، و بدون شک کیفیت و چگونگی مناقشه بر طرفین مناقشه تاثیر مثبت یا منفی میگذارد از همین لحاظ ارزش گفتگو از لابلای موضوعات مختلف آشکار میگردد که از آنجمله:
- گفتگو و مناقشه یگانه راهیست که از طریق آن، قناعت طرف مقابل برای پذیرفتن فکر درست حاصل میگردد و نیز از طریق آن، طرفین گفتگو به قلب همدیگر راه می یابند.
- تفاهم و همدیگر پذیری: مناقشه راه مثالی برای تواصل و تفاهم و همدیگرپذیری در میان مردم است، پس شایسته نیست که با مردم تعامل نادرست و گفتگوی غیر سازنده داشته باشیم زیرا چنانچه گفته آمد، مناقشه بهترین راه برای تعارف و ایجاد محبت و الفت میان مردم است.
- وقایه از جنگ ها و حوادث: مناقشه درست ترین منهج و برنامه برای جلوگیری از حوادث و جنگ هاست، و اگر گفتگوی عقلانی نباشد چه بسا جنگ های خونین و بی شماری صورت گیرد و چه تعداد انسانهایی به قتل برسند، جنگ بسوس ( جنگ تاریخی میان قبایل تغلب بن وائل و بنی شعبان بن ثعلبه) نمونۀ خوبی برای چنین ادعاست، پس از این که این دوقبیله به مدت 40 سال به قتل و کشتار همدیگر پرداختند باهم نشسته و با گفتگو مشکل خود را حل کردند، الله متعال میان آنان صلح و آرامش ایجاد کرد، اما اگر قبل از 40 سال و قبل از این همه خونریزی باهم می نشستند و گفتگو میکردند جلو این همه خونریزی و کشتار گرفته میشد.
- اتمام حجت: یکی دیگر از اهداف مناقشه و گفتگو، اتمام حجت، دفع شبهات و تمییز رای درست از رای باطل است، و چنین کاری فقط با استدلال درست و استمداد از شواهد متناسب به موضوع ممکن است تا اینکه جانبین به رای درست و صواب دست یابند.
- دعوت: مهمترین و با ارزشترین هدف مناقشه و گفتگو در مورد اسلام، دعوت مخالف و ارشاد او به سوی حقیقت و روشنی اسلام است تا اینکه با عقل خود به منطق اسلام ایمان بیاورد و بوسیلۀ گفتگوی آرام، قانع گردد که اسلام راه درست و مستقیم است، اینگونه است که گفتگوی آرام کلید قلبها میگردد و از خلال آن راه رسیدن به عقل ها میسر میگردد و نفس ها آرام و راحت میگردد.
- نزدیک سازی دیدگاه ها: از مهمترین ثمرات گفتگو کم ساختن فاصله میان دیدگاه ها و نزدیک سازی آنها باهم است تا اینکه بساط اختلاف و تضاد از سینه های آنان به کلی برچیده شود و تا اینکه بوسیله گفتگوی آرام به یک راه حل وسط و مورد قبول همه، دسترسی حاصل شود و به آنان قناعت داده شود که اگر گاهی میان دوگروه به سبب اختلاف نظر دشمنی ایجاد گردد، ممکن است که این دشمنی جایگاهش را به دوستی و همدیگرپذیری بدهد.
آداب گفتگو و مناقشه
برای اینکه گفتگو و مناقشه موفقانه و روشمندانه صورت گیرد و برقلب ها و عقل ها تاثیر مثبت بگذارد، لازمست تا مبتنی بر آداب و روشهای برنامه ریزی شده باشد که مهمترین آن قرار ذیل است:
- لازمست تا نیت و مقصود طرفین مناقشه، رسیدن به حقیقت و آشکار سازی آن باشد، نه اینکه نظر شخصی خود را صرف نظر از درست یا خطا بودن آن، بیان کنیم و بردیگران تحمیل نماییم، و نیز شایسته نیست که مناقشه برای اظهار توانایی و قدرت استدلال و تشهیر خود باشد که در اینصورت خطر ریا به میان می آید. همچنان درست نیست که هدف از مناقشه فقط ایجاد جدل و اختلاف باشد. امام شافعی رحمه الله میفرماید: “با هیچ کسی بحث و مناقشه نکرده ام مگر اینکه آرزو کردم الله متعال طرف مقابلم را در اظهار حق و رای متین و محکم کمک و معاونت کند.”
- شایسته است که هنگام طرح نظر و رد نظر مخالف، از نرمش و حسن خلق استفاده گردد، تا بدینگونه اثر فوری به ذهن مخالف بگذارد و چنانچه متکلم به نرمش و آرامی سخن بگوید طرف مقابل با سکوت و حوصله مندی به سخنانش گوش فرا میدهد.
- ضابطه و اصل دیگر مناقشه فراگیری فن گوش فرادادن به نظر مخالف است، و چنانچه اظهار نظر با آرامش، طرف مقابل را به خوبی مجذوب و شیفته میسازد همانگونه استماع و گوش فرادادن شخص به نظر مخالف نیز دیگران را شیفتۀ شخصیت خود میسازد.
- اصل مهم مناقشه، آگاهی کامل نسبت به موضوع مورد بحث است، شایسته نیست که فرد بدون آگاهی وارد بحث و مناقشه گردد و بدون آگاهی در مورد موضوع حرف بزند. این اصل، شرط مهم موفقیت در مناقشه و رسیدن به هدف است اما سخن گفتن درمورد موضوعی که از آن آگاهی ندارد جز ضیاع وقت چیز دیگری در پی ندارد که هیچ فایده ای آن حاصل نمیگردد بلکه اکثر اوقات نتیجۀ برعکس و خلاف توقع حاصل میشود.
- شایسته است که مناقشه، مبتنی بر دلیل و برهان منطقی و صحیح باشد تا موفقانه و روشمندان به پایان برسد و در غیر آن چیزی جز کلام میان تهی نخواهد بود که هیچ حاصل مثبت و مفیدی در پی نخواهد داشت.
منبع: وبسایت عربی موضوع