نوشته: رحیم الله سیرت، استاد دانشگاه بدخشان
به هيچ فردی پوشیده نیست که هدف از وقت یا زمان همین لحظه ها، ثانیه ها، دقیقه ها، ساعت ها، روزها، شب ها، ماه ها و بالآخره سالهای می باشند که همه دست به دست هم داده عمر و زندگی انسانی را از بدو تولد تا به مرگ شکل می دهند.
با سیر نمودن در کلام الهی و توجه عمیق به اوائل برخی از سوره ها، آشکار میشود که خداوند جل جلاله طور صریح به اوقات متعددی با واو قسم، سوگند یاد نموده است. مثلا: (والعصر)به عصر-زمان، (واللیل)به شب، (والنهار) به روز، (والضحی) به چاشت (والصبح) به صبح و… . این همه به معنای زمان و وقت می باشند که سِرّ و راز این همه سوگندها، و از همه مهمتر تعیین اوقات نمازهای خمسه، روزه، زکات، حج و اذان مبین ارزش و اهمّیت دادن به زمان بوده و این همه تأکیدات الهی گوشزدیست به انسان که: ای بنی آدم! از فرصت های زمانی آنطور که لازم و مناسب حال است استفاده کن، و به آن ارزش قائل شو؛ و لحظه ی را به هدر مده که خسران پذیر و جبران ناپذیر است.
در برخی از احادیث و روایات مطهر حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و سلم) و یاران او، راجع به این موضوع إشارات زیادی شده، از جمله دعای مبارک است که فرموده: (اللهم بارک لامتی فی بکورها) ” خدایا! اول روز را برای امتم پر برکت گردان” (أبوداودج٢ص٣٤٠).
و نیز از جمله شاگردان ارشد دانشگاه رسالت حضرت عمر رضی الله عنه فرموده اند: (اللهم إنا نسالک صلاح الساعات و البرکة فی الاوقات) ” خداوندا! ما استفاده نیکوی لحظه ها و برکت اوقات عمر را از تو خواستاریم”. و حضرت علی رضی الله عنه فرموده: (الایام صحاف أعمارکم، فخلِّدوها صالح أعمالکم) “روزها صحیفه های عمر شماهستند، پس با کردار پسندیده جاودانه اش کنید.”
آیات و احادیث فوق بیانگر این مطلب است که وقت در ساختار زندگی هدفمندانه انسان از حیثیت و جایگاه بزرگی برخوردار است و هر فرد بشری باید در فرصت و وقت کوتاهی از زندگی خود، بهره ی بیشتری را ببرد. زیرا که در جای دیگر خالق دهر جل جلاله میفرماید:(وان لیس للانسان إلا ما سعي). ” و اينكه جز حاصل تلاش انسان برای او چیزی دیگری نیست”. و نتیجه تلاش خودرا بزودی خواهد دید. (نجم:۳۹).
بناء پر واضح است که زمان اهمیت بس والا و قیمتی دارد، و هیچ چیز را با آن مقایسه نمیتوان کرد، حتی طلا و نقره و الماس را، چون این همه اگر هلاک شوند؛ دوباره میشوند که خرید، اما زمان که در حقیقت عمر و سرمایه زندگی انسان است، اصلا بدیل ندارد. و زمان هیچ وقت در اختیار انسان نیست چون اگر باشد؛ هر طور میتواند آنرا تغییر دهد؛ ولكن میشود بطور مطلق از آن سود بیشتری را ببرد.
و همچنان دانشمندان گفته اند که تفاوت انسان با حیوان در نحوه استفاده از زمان است، چون حیوان فقط در یک زمان حال زندگی دارد، ولی انسان در سه زمان متعدد گذشته و حال و آینده زندگی میکند. چون او با حس کندکاوی عمیق ازسرنوشت گذشتگان تجربه گرفته و از فرصت های زمان حال استفاده نموده و میخواهدکه در آینده به اوج کمال و ترقی رسیده و در تابلوی تاریخ نقش مثبت و سودمند خودرا حَک نماید.
بهره وری از وقت و ارزش دادن به آن در دنیای غرب و مسلمین:
تاریخ گواه این است که غربی ها بعد از انقلاب رنساس و کنار زدن دین تحریف شده ی مسیحیت که از پاسخ گوئی به نیازهای بشریت آن روزگار به دلائلی عاجز مانده بود، توسط دانشمندان متجدد و الگو برداری آنها از اصول تمدن مسلمانها که از طریق مرزهای اندلس-اسپانیا به اروپا، درخفاء و آشکار کش کرده میشد؛ همچون نورِ تابناک دنیای جهالت آنها را روشن نمود و شور فکری را در دلهایشان متحرک و زنده ساخت و مصمم بر این امر شدند که باید در مدت کوتاه زمانی، بهره ی زیادی ببرند و همان بود که فورا دست به اقدام زدند تا با شعار ارزش دهی به وقت و زمان، بر این شدند که در یک ساعت به اندازه یک روز، و در یک روز به اندازه یک سال بطور شبانه روزی و بی وقفه کار کنند، و بتوانند خسارات چندین قرنه ی خودرا جبران نموده و در سطح ملی و بین المللی جایگاه مدنیت را به دست آورده و حرف اول را در عرصه تمدن بزنند. و آنها توانستندکه در مدت اندک حیات و روح دوباره در پیکر فرسوده ی اروپا بدمند.
و اما متأسفانه و با هزارها تأسف که دنیای اسلام و مسلمین همه ثروت مادی و معنوی که با خون هزاران شهید به دست آمده بود، را از دست دادند و شوکت و شكوه و جلال و عظمت خودرا در این برهه ی از زمان به دلائل مختلفی که اینجا، جای بیان آنها نیست؛ از دست دادند!
در این شکی نیست که تنظیم، اداره و یا استفاده از وقت برای تکامل شخص، در عرصه تمدن است. ولی از این نکته نباید غافل گذشت که بهره کَشی از فرصت زمانی تنها در جهت به دست آوردن ثروت و قدرت- زر و زور محض ترقی دنیائی نباشد؛ بلکه گاهی برای زدودن ریشه های فساد از قلب و تطهیر روح و روان آدمیت از پلیدی ها و کثافات شیطانی به واسطه عبادات و برقراری ارتباط با خداوند متعال در اوج دورنگری برای سرای ابدی آخرت هم باشد؛ تا انسان بتواند ترقی و تمدن واقعی را در هر دو دنیا کسب نموده باشد.
و نتیجه بحث را با ارائه نظر شخصیت علمی و ممتاز جهان اسلام علامه ابن قیم رحمه الله که در مورد برنامه ریزی زمان، ضمن تمثیل مفیدی می فرماید: “یک سال مانند درخت هست، ماه ها، مانند شاخه های بزرگ درخت هستند، روزها، شاخه های کوچکتر به حساب می آیند. ساعات، برگهای این درخت هستند، و این نفَسهای که ما داریم، ثمرات آن هست. و در ادامه میگوید کسی که لحظات خودرا در طاعت خداوند متعال بگذراند، میوه ی که این درخت می دهد میوه ای شیرینی است؛ ولی اگر در معصیت بگذراند، گویا میوه تلخی چیده است.”
و به امید آن روزِ که قاطبه ملت مسلمان در گوشه و کنار جهان اسلام، وقت کُشی نکنند و اوقات گران بهای زندگی و عمر خود را در جهت چرخاندن ایشترنگ کشتی اسلام به سمت نجات و کامیابی دائمی، به مصرف رسانیده و از تضیع آن در امور ممنوعه و باطل جلوگیری نمایند تا باشد که رضایت خداوند متعال را به دست آورند.
نویسنده: رحیم الله سیرت