از تعصب؛ دور میباید، شدن
نویسنده: عبدالرحمن عزام
اسلام دینی است که به اساس کرامت انسانی، همهی انسانها را با هم مساوی و از حقوق انسانیِ برابر، برخوردار نموده است. و فخر فروشی، خود پسندی و خود برتربینی و تکبر را از ایشان نمی پسندد؛ تا باشد همهگان به پاس ارزِ انسانیتِ خویش، از مزایای آن استفاده برده و زندگی را به نیکویی سپری نمایند. و در آخرت هر یک بنا بر آنچه عمل نموده است، پاداش خویش را از خوب و بد، به دست آوَرد.
الله متعال در این بین انسانهایی را که با معیتِ کرامتِ انسانی خویش، ندای پیامبران و فرستاده شدهگان او را لبیک گفته و سرِ تسلیم در آستانهی دین او خم نموده و فرمانبردار درگاه او شده اند، از کرامتِ دیگری به پاس ایمان داری شان، برخوردار نموده و معیار این برتری را تقوی و خداترسی قرار داده است که هر یک به میزانِ پرهیزگاری خویش، به اوتعالی تقرب حاصل نموده و از این شرف و عزت، در دنیا و آخرت، بهرهمند خواهند شد.
این امتیاز و برتری برخی بر دیگران، سنتی الهی است؛ تا جایی که این امر در میان انبیای الهی نیز وجود دارد و الله متعال، شماری را بر دیگران، کرامتی ارزندهتر ارزانی می نماید؛ {تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ} «اين پيغمبران بعضي از ايشان را بر بعضي ديگر برتري داديم. خداوند با برخي از آنان سخن گفت، و بعضي را درجاتي برتر داد» [بقره:253]. و همچنان، عده ای از پیامبران را بر سایر مردمان، جایگاه و مقام بلندتری ارزانی می نماید، {وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطاً وَكُلاًّ فضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ} «و اسماعيل، اليَسَع، يونس، و لوط را، و هر كدام را بر جهانيان برتري داديم». [انعام: 86]. و این معیار برتری در آخرت نیز وجود خواهد داشت؛ {انظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَلَلآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَكْبَرُ تَفْضِيلاً} «ببين چگونه برخي را بر برخي ديگر برتري داده ايم و آخرت، درجات بزرگتر و برتريها سترگتر است». [اسراء: 21]. آنچه به این برتریت تعلق دارد، همانا جایگاهی است که انسانها، خود برای خویش، به دست آورده اند و یا هم، عده ای (پیامبرانش) را الله متعال، به چنین منزلگه ای، منزلت اعطا نموده است.
تفاوت میان انسانها، امری طبیعی است
الله متعال انسانها را طوری آفریده است که هر قوم و محیط و نژاد، ویژگیهای منحصر به خود را داشته و با دیگران دران خصوصیتها، از تفاوتی چشمگیر، برخوردار اند. اما الله متعال تفاوتهای موجود در میان انسانها را امری عادی و طبیعی معرفی مینماید که بر بنیاد آن انسانها به قبایل و رنگ و نژادهای عدیده ای تقسیم شده اند که به اساس آن یکدیگرِ خویش را شناخته و با همدیگر معرفت حاصل می نمایند. اوتعالی می فرماید: {يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا} «اي مردمان! ما شما را از مرد و زني آفريده ايم، و شما را تيره تيره و قبيله قبيله نموده ايم تا همديگر را بشناسيد» [حجرات:13] و این تفاوتها که ذاتی به نظر میرسند، هرگز به رسیدنِ انسان به جایگاه نیک و والای آخرت، کمکی نکرده و قدمی به پیش نخواهند گذاشت. و فقط به حد و معیاری قرار دارد که باعث شناسایی شان شده و تا جایگاه هر قوم و قبیله ای، در تعامل ذات البینی شان، محفوظ بماند. و از این حد فراتر هر اندازه که باشد، آن را عصبیت معرفی نموده است که با جایگاه انسانی سازگار نبوده و کشتی جامعه را به سوی توفان و غرق، سوق می دهد. دلبستن به پیوندهای نژادی، سمتی و زبانی، و افتخار و تعصب به قومگرایی، کشتزاری است که بهره و حاصلی جز اختلاف و تفرقهی مذموم، به دست نخواهد داد و هرگز باعث رهایی و نجاتِ انسان از دامهای شیطان و نفس نخواهد شد.
او؛ با بدان بنشست و خاندانِ نبوتش، گم شد
با نگاه به ورقهای زرین قرآن، مناظری را به نظاره مینشینیم که به وضوح دیده می شود، هرگاه انسان به ریسمان الهی چنگ نیاویزد و خود را به صبغهی الهی رنگین ننماید، پیوندهای نسبی و… دردی برای او درمان نخواهد کرد.
یکی از این منظرههای شگفت انگیز قرآن [آیات 42-46 سورهی هود] که جان و وجود انسان با نگاه به آن به لرزه می افتد، سرنوشت پسری است که برای پدرِ پیامبرش با وجود فراخوانهای زیاد و توصیههای بیشمار، ایمان نمیآورد و به دینش، باورمند نمیشود؛ اما با وجود آن، پدر هرگز از دعوت و فراخوان فرزندش، دست بر نمیدارد؛ تا جاییکه عذاب سخت الهی از آسمان فرود و از زمین جوشیدن گرفت. و در این حال و هنگام، به فرزندش روی کرده و ندایش داد: «فرزند دلبندم! با ما سوار شو و با كافران مباش» اما فرزندش بجای ایمان آوردن و از عذاب، به خداوند پناه بردن، گستاخانه و بیباکانه می گوید: «به كوه بزرگي مي روم و مأوي ميگزينم كه مرا از سيلاب محفوظ ميدارد» پدر، دوباره روی به فرزندش نموده و میگوید: «امروز هيچ قدرتي در برابر فرمان خدا پناه نخواهد داد مگر كسي را كه مشمول رحمت خدا گردد و بس» و در همین حال است که دیدار پدر و فرزند، بریده میشود و تیر نگاه، بر خاک مینشیند… «و موج ميان پدر و پسر جدائي انداخت و پسر در ميان غرق شدهگان جاي گرفت» و پدر که پیامبر بود و خداوند به او وعده سپرده بود که اهلش را از این عذاب الهی نجات خواهد بخشید، خدای را به فریاد خواند و به درگاه او، ندا بر آورد: «پروردگارا! پسرم از خاندان من است و وعده تو راست است و تو داورترين داوران و دادگرترين دادگراني» اما الله متعال او را متوجه میسازد که این فرزندت با وجود پیوند خونی با تو، از زمرهی خاندان و کسانِ تو به شمار نمیرود؛ زیرا او، به کیش و منش و روش تو، باور نداشت. «اي نوح! پسرت از خاندان تو نيست، چرا كه او عمل ناشايست است». و چنین است که با دید به این رویداد، فرمودهی پیامبرمان را به یاد می آوریم که فرمودند: «هركس عملش او را عقب اندازد، نسبش او را جلو نخواهد انداخت.» [مسلم]
تعصب؛ میراثِ شومِ جاهلیت
تعصب و افتخارِ به رنگ و قوم و سمت و نژاد، از پدیدههای شومِ دوران جاهلیت است که با گسترش و انتشار اسلام، بساط آن برچیده و بر ارزشِ آن خط بطلان کشیده شد. اسلام به عنوان دینی جاودان، به سوی انسانیت دست نجات دراز نمود تا او را از سراشیبِ ذلتِ نظامهای طبقاتی ناموزونِ مروّج، رهایی بخشیده و به اوجنای کرامتِ نظامِ ارزندهی اسلامی در سایهی همزیستی و همگرایی برساند، همهی انسانها را همنوع و همتبارِ هم دانسته و فخرفروشی، افتخارِ به حمیت و عصبیت را از هر نوعش که باشد، امری جاهلی و سراپا مردود دانسته است که هیچگاه و برای هیچکسی اجازهی روشن نمودنِ این آتشِ فتنه، داده نخواهد شد.
آری! اسلام با نخستین ندای ملکوتیِ یا صباحای خویش بر بلندای تپهی صفا، از همان آوانِ آغاز فراخوانِ عمومی- اجتماعی خویش، بنیادِ بنای تعصبزدایی را اساس نهاد. و پیامبرِ گرانمایهی اسلام، از همان نخستین فریاد خویش به عنوانِ پیامبری که به سوی همهگان فرستاده شده است، روی به مردم کرده و در خطاب برای شان فرمود: ای بنی فلان؛ خویشتن را از آتشِ جهنم، رهایی بخشید! و ای بنی فلان؛ خویشتن را از آتشِ جهنم رهایی بخشید! و به نوبت، همهی تیرهها و قبایل را یک به یک، نام گرفت. تا جاییکه در خطاب به عمهی خویش صفیه و کاکایش عباس فرمود: ای عباس، ای صفیه؛ فرزندانِ عبدالمطلب، در برابر خداوند هيچگونه حمايتي از شما نميتوانم بکنم. و به فاطمه دخترش نیز فرمود: «اي فاطمه دختر محمد رسول خدا، هر آنچه از دارايي شخصي من ميخواهي، از من درخواست کن؛ اما، تو خود بايد خودت را از آتش دوزخ رها سازي؛ زيرا که من براي تو مالک هيچ سود و زياني نيستم و در برابر خداوند هيچگونه حمايتي از تو نميتوانم داشته باشم!» [خورشید نبوت؛ ص. 153] بلی با همین نداها بود که بلال حبشی، صهیب رومی، سلمانِ فارسی و… از باورمندانِ راستین دین اسلام قرار گرفتند که در دنیا و آخرتِ خویش، سرخروی و سرفراز خواهند بود؛ اما ابولهب و عتبه و شیبه و ابوجهل و ولید بن مغیره و… که از نسلِ طلاییِ قریش بودند؛ با ناوری خویش، خود آتشِ بیدینی را در دل و جان خویش افروختند که تا قیامت و در جهانِ آخرت، با شعلههای جاوید جهنم، جاودان خواهند ماند.
پیامبر صلی الله علیه وسلم، هرگز به کسی از صحابهی خویش اجازه نداد تا با بلند نمودنِ پرچمِ تعصب، امتِ اسلامی را به فرقههای کوچک تقسیم نموده و صفِ واحد و بنیانِ مرصوص جامعهی شان را دو پاره نماید؛ و هنگامیکه برایش خبرِ درگیری نزدیک انصارِ مدینه بر سرِ یادآوری و تفاخر به جنگاوری جنگ بعاث، رسید، شتابان به سراغ شان رفته و در خطابی توبیخ آمیز فرمود: «اي جماعت مسلمانان! خداي را! خداي را! فراخوان جاهليت؟ در حالي که من در ميان شمايم، و پس از آنکه شما را خداوند به اسلام رهنمون گرديده و به آن کرامت فرموده، و در پرتو اسلام ريشههاي جاهليت را در ميان شما قطع کرده، و به واسطهی اسلام شما را از کفر رهايي بخشيده، و دلهاي شما را با يکديگر انس و الفت داده است؟!؟» [خورشید نبوت؛ 475] و همچنان آنگاه که از یارانِ خویش فریاد ای جماعتِ انصار و ای جماعتِ مهاجرین را شنید که به اساس این شعار بران بودند تا علیه همدیگر، شمشیر بکشند، فرمود: «شعار جاهليت سر ميدهيد در حاليکه من هنوز در ميان شما هستم؟! واگذاريد اين رفتارها را که بسيار چندش آور است!» [خورشید نبوت؛ 155] و آنگاه که ابوذر غفاری روی به بلال گفت: ای پسر زنِ سیاه! بلال شکایتش را به محضرِ پیامبر برد، پیامبر به ابوذر فرمود: «ای ابوذر! آیا او را به خاطرِ مادرش، تحقیر نموده ای؟ براستی تو شخصي هستي که در تو خصلتي از جاهليت، وجود دارد» [بخاری] و در روایتی هم، پیامبر گرامی اسلام ضمن فرموده ای به روایت امام مسلم، متعصب را از زمرهی مسلمانان ندانستند: «کسي که به سوي تعصب نژادي فرا بخواند، از ما نيست؛ کسي که به خاطر تعصب نژادي بجنگد، از ما نيست. و کسي که بر تعصب نژادي بميرد، از ما نيست».
پایان سخن
با نگاه به آیات و روایات فوق و زندگی پیامبرِ گرامی مان، تعصب امری نامطلوب است که پیامدی نامیمون به بار خواهد آورد؛ لذا بر تودهی امت مسلمه است که از این پدیدهی شوم دست برداشته و برادرانه با هم زیست نمایند تا هرگز شاهد اختلاف و چند دستگی در میان خویش نبوده ملت و امتی واحد و یکپارچه و شکست ناپذیری را تشکیل دهند. و آویزهی گوش خویش داشته باشند که تعصب و فخر به قومیت را همین بس که الله متعال آن را امری جاهلی بر شمرده و با پیوندِ به کافران، از آن در قرآن یاد نموده است؛ در حالیکه بجای آن، در دل انسان مسلمان سکینه و آرامش را قرار داده و او را سزاوار آن میداند و از این پدیدهی منفور، دور می دارد. جاییکه میفرماید:{إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى وَكَانُوا أَحَقَّ بِهَا وَأَهْلَهَا} «آنگاه كه كافران تعصب و نخوت جاهليت را در دلهايشان جاي دادند، خدا اطمينان خاطري بهره پيغمبرش و بهره مؤمنان كرد. همچنين خدا ايشان را بر روح ايمان ماندگار كرد و سزاوارتر براي روح ايمان و برازنده آن بودند…» [فتح:26]
